عسل

عسل واژه‌ای عربی به معنای «انگبین» است. زنبورهای ماده و عقیم به نام زنبور کارگر شیره گیاهان را وارد دهان خود می‌کنند و آن را با آب دهان مخلوط می‌سازند. آن‌گاه این ترکیب را وارد محفظه‌ای به نام کیسه عسل می‌نمایند. قسمتی از این شیره به مصرف تغذیه زنبور‌ها می‌رسد و بخشی دیگر با انقباض کیسه عسل دوباره به دهان زنبور بر می‌گردد و زنبور آن را در حجره‌هایی خالی می‌کند که به همین منظور ساخته است و پس از غلیظ شدن، زنبور کارگر روی حفره‌ها را با موم می‌پوشاند.

یک زنبور برای تهیه یک کیلو عسل باید روی دو میلیون گل اقاقیا یا  پنج میلیون گل اسپرس بنشیند و 180 هزار مرتبه کیسه عسل خود را پر و خالی کند (ر.ک. به: معین، محمد، فرهنگ فارسی، 2، 2300).

عسل به رنگ‌های زرد روشن، کهربایی، قرمز، تیره، بی‌رنگ، آبی و سبز هست و نوع رنگ در بازار پسندی آن نقش زیادی دارد (مصدق سعید و دیگران، اصول صحیح زنبورداری، 58 ـ 61).

تاریخچه

عسل از قدیم همواره مورد توجه و احترام بوده است. قدیمی‌ترین اثر تاریخی، مربوط به برداشت عسل، به هفت هزار سال پیش از میلاد باز می‌گردد. (علی آقایی، مرتضی و میرنظامی، حسین، عسل درمانی، 4). بر اساس مدارک خواص طبی عسل را از حدود 3500 سال پیش می‌دانستند و اقوام زیادی در شب عروسی از آن استفاده می‌کردند. به همین مناسبت این ایام در تمام جهان به ماه عسل معروف است. قبل از حضرت مسیح در برخی نقاط مقداری عسل همراه مردگان در تابوت می‌گذاشتند (پاک‌نژاد، ‌همان، 5، 97). شیر و عسل در کتاب مقدس نشانه حاصل‌خیزی و فراوانی نعمت است (قاموس کتاب مقدس، 544).

آیات:

 وَأَوْحَى‏ رَبُّکَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِی مِنَ الْجِبَالِ بُیُوتاً وَمِنَ الشَّجَرِ وَمِمَّا یَعْرِشُونَ * ثُمَّ کُلِی مِن کُلِّ الثَّمَرَاتِ فَاسْلُکِی سُبُلَ رَبِّکِ ذُلُلَاً یَخْرُجُ مِن بُطُونِهَا شَرَابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ فِیهِ شِفَاءٌ لِلنَّاسِ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً  لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ؛(نحل/68 ـ 69) «و پروردگارت به زنبور عسل وحى (= الهام غریزى) نمود که «از بخشى از کوه‏ها و از درختان و از آن چه داربست مى‏کنند، خانه‏هایى برگزین * سپس از همه‏ محصولات بخور و راه‏هاى پروردگارت را فروتنانه بپیما». از شکم‏هایشان نوشیدنى (= عسل) بیرون مى‏آید که رنگ‏هایش متفاوت است [و] در آن براى مردم درمانى است؛ قطعاً، در آن‏[ها] نشانه‏اى است براى گروهى که تفکّر مى‏کنند».

نکات تفسیری

وحی در آیه شریفه به معنی القای معنا در فهم حیوان از راه غریزه است (ر.ک. به: طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، 12، 292) و این منحصر به زنبور عسل نیست و این که وحی فقط درباره زنبور به کار رفته، به زندگی شگفت‌انگیز این حیوان مربوط است (ر.ک. به: مکارم، ناصر، نمونه 11، 298).

بهترین نوع عسل مربوط به زنبورهای کوهستان است که از گل و گیاه کوهی استفاده می‌کنند، لذا قرآن می‌فرماید: اتَّخِذِی مِنَ الْجِبَالِ بُیُوتاً وَمِنَ الشَّجَرِ؛ (قرائتی، محسن، تفسیر نور، 6، 420).

زنبورشناسان می‌گویند: زنبور علاوه بر ماده قندی بین گل‌ها، از تخمدان، دمبرگ‌ها و میوه‌ها نیز استفاده می‌کند و قرآن هم تعبیر «کل الثمرات» را آورده است.

قرآن کریم با تعبیر «یخرج من بطونها» به چگونگی ساخت عسل اشاره نموده است؛ به خلاف تصور برخی که هنوز هم گمان می‌کنند شیره گل‌ها پس از مکیده شدن از دهان، در کندو ذخیره می‌شود.

عسل تنها خوراکی است که قرآن با تعبیر «شفاء للناس» از آن یاد می‌کند و دانشمندان درباره خواص آن در ابعاد پیشگیری و درمان، مطالب بسیاری گفته‌اند (مکارم، ‌ناصر، تفسیر نمونه، 11، 290 به بعد).

حکمت‌ها و اسرار علمی

الف) مواد تشکیل دهنده عسل

عسل بیش از 70 ماده مختلف دارد و تاکنون 15 نوع قند از آن کشف گردیده است. انواع پروتئین و ویتامین در عسل هست و به لحاظ داشتن برخی مواد تخمیری، بالاترین مرتبه را در کمک به هضم غذا دارد. کلسیم، پتاسیم، سدیم، منگنز، آهن، کلر، فسفر، گوگرد و ید از املاح معدنی عسل می‌باشند. عسل دارای عوامل قوی ضد میکروب انحصاری، هورمون نباتی و نوعی هورمون جنسی است (ر.ک. به: قرقوز، ‌عبد الحمید و ...، همان، 184 ـ 185؛ عسل درمانی پیشین، 11 ـ 17؛ عبدالله، محمد محمود، الطب القرآنی بین الغذاء و الدواء، 46 ـ 54).

ب) خواص درمانی عسل

1. عسل و طب اطفال

عسل برای کودک هم یک ماده غذایی است و هم دارویی ارزشمند؛ به ویژه کودکانی که از نارسایی گوارشی و نارسایی در جذب مواد غذایی یا سوء تعذیه و کم خونی رنج می‌برند. عسل نیاز کودک را به ویتامین B1 برطرف می‌سازد و به سوخت و ساز کلسیم و منیزم در بدن کمک می‌رساند (همان). ادرار غیر ارادی اطفال را درمان می‌کند (الجمیلی، السید، عسل النحل فی القرآن و السنه، 112). برای درمان برفک دهان اطفال، یک قاشق چای‌خوری عسل یا عسل مخلوط با آبلیمو به کودک داده می‌شود (آقایی، مرتضی، علی و ...، همان، 76).

پزشکان توصیه می‌کنند مقداری عسل به غذای روزانه کودک در تمام مراحل رشد اضافه شود.

2. درمان بیماری‌های پوستی (Dermatoloy)

عسل ماده‌ای به نام گلوناس دارد که زخم‌ها را به سرعت التیام می‌بخشد و در درمان زخم‌های چرکی ـ از قبیل دمل‌ها و جوش‌های خوش‌خیم ـ نیز سودمند است، زیرا رشد میکروب را متوقف می‌سازد و پوست و اعصاب را تغذیه می‌‌کند. عسل در زخم‌های عمیق ناشی از گلوله، هرچند همراه با شکستگی باشد، بهبودی را تسریع می‌بخشد. در ضماد زخم‌های ناشی از اعمال جراحی سودمند است و به صورت تزریق موضعی برای درمان خارش‌های حاد و مزمن پوستی استفاده می‌شود (ر.ک. به: قرفوز، عبدالحمید، و...، همان، 190؛ آقایی، مرتضی علی و ... همان، 120ـ123).

3. درمان بیماری‌های گوارشی

عسل به سبب برخورداری از آنزیم‌های گوارشی مانند آمیلاز ولیپاز و... به هضم غذا کمک می‌کند. از ترش کردن معده می‌کاهد. برای زخم و التهاب معده مفید است و در درمان عفونت‌های روده‌ای، درمان یبوست و اکثر بیماری‌های کبدی و کیسه صفرا م?ثر است.

4. درمان بیماری‌های تنفسی

سیاه سرفه، التهاب حنجره و گلو و بیماری سل از جمله بیماری‌هایی‌اند که عسل در بهبودی آن‌ها نقش دارد. مصرف عسل در رفع التهاب ریه و برطرف کردن سرفه سودمند است، به همین دلیل برخی شرکت‌های دارویی عسل را به ترکیبات دارویی ضدسرفه اضافه کرده‌اند که شربت melrosam از جمله آن‌هاست. عسل در آسم و ذات الریه نیز به صورت شربت همراه کلر در کلسیم و محلول دیمدرول مصرف می‌شود (همان، 194).

5. درمان بیماری‌های چشم

تجارب و آزمایش‌های متعددی تاثیر عسل را در درمان این بیماری‌ها ثابت کرده است: التهاب پلکها، انواع التهابات قرینه از قبیل التهاب سلی چشم، سیفلیس و تراخم، آلودگی و زخم قرنیه، انواع سوزش‌های چشم (همان، 195، عبدالله،‌ محمد، الطب القرآنی بین الغذاء والدواء، 99ـ101). درمان بیماری‌های ناشی از ویتامین A ,B و درمان شب کوری، سوختگی‌های مخصوص چشم، آماس چشم.

در کنگره چشم پزشکی سنگاپور یکی از دانشمندان مصری عسل را موفق‌تر از داروهای شیمیایی دانست.

6. درمان بیماری‌های زنان و زایمان

عسل در درمان بیماری‌های خاص زنان و زایمان هم کاربرد دارد،‌ مانند: درمان استفراغ‌های دوران بارداری، التهاب مهبل و مثانه و خارش فرج، التیام سریع زخم‌ها پس از جراحی زنان (همان، 196) درمان بی‌اشتهایی و یبوست، مسمویت دوران بارداری (عسل النحل فی القرآن والسنة، پیشین 139)، درمان زخم‌های رحم و قطع خونریزی، بند آمدن قاعدگی و... (آقایی، مرتضی علی،‌ همان، 119).

7. درمان بیماری‌های قلبی

مهم‌ترین بیماری‌های قلبی که عسل در درمان آن‌ها موثر است، عبارت است از:

درمان التهاب دیفتریابی قلب، تقویت کننده قلب پس از عمل جراحی، درمان خناق سینه یا سوزش قلب، درمان ناتوانی همراه با پایین آمدن ضربان قلب (دیاب، عبدالحمید، همان، 198).

در کنفرانس جهانی فیزیولوژی اعضا در سال 1901 م اعلام شد که عسل به خاطر داشتن گلوکز در تقویت عضلات قلب نقش بسیار مهمی دارد (عسل النحل فی القرآن و السنه، 59)؛‌عسل در درمان و پیشگیری از بیماری‌های متعدد دیگری نیز نقش دارد.

بررسی و نتیجه

با این همه برکاتی که در عسل نهفته است، بهترین توصیف برای آن، همان تعبیر شفاء است که در قرآن آمده است و شاید فواید دیگری هم داشته باشد که هنوز کشف نشده است وَمَا أُوتِیتُم مِّنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِیلاً؛ (اسراء / 85).

ذکر عسل در قرآن با تعبیر شفاء، با توجه به بسیاری از خواص آن و اشاره قرآن به چگونگی ساخت عسل که بعدها کشف شد، ضمن نشان دادن توجه قرآن کریم به تغذیه، گویای اعجاز علمی قرآن است.

رنگ‌های مختلف عسل ـ مورد اشاره قرآن ـ نیز سبب تعدد خواص آن می‌شود (ر.ک. به: آقائی، مرتضی علی، همان، 59).

فایده اقتصادی زنبور عسل به لحاظ گرده‌افشانی گل‌ها، 25 تا 100 برابر ارزش عسل تولید شده در سال محاسبه می‌شود (همان، 3).