سوره مبارکه حمد عصاره معارف قرآن کریم را در بردارد و از این جهت این سوره را «ام الکتاب » و «فاتحة الکتاب» نامیدند.
فرهنگ به نقل از الف نوشت؛ سوره حمد که نخستین سوره قرآن قرار گرفته است به فاتحة الکتاب، سبع المثانی، سئوال، شفا، نور نیز مشهور است. در کلامی از پیامبر گرامی اسلام (ص) نقل شده است: فضیلت سوره حمد مانند فضیلت حاملان عرش است، هر کس آن را قرائت کند، ثوابی مانند ثواب حاملان عرش به او داده می شود. ابن عباس از پیامبر اکرم (ص) نقل کرده است که: سوره حمد دو سوم قرآن کریم است.
آثار و برکات سوره
پیامبر اکرم(ص) فرمودند: سوره حمد بر هیچ دردی خوانده نشد مگر اینکه دردش آرام می گیرد. همچنین امام صادق (ع) فرمودند: هرکس که بیماری به او برسد و هفت بار سوره حمد را بر خود بخواند، آن بیماری و درد از او برطرف می شود و اگر چنین نشد آن را هفتاد بار بخواند و من ضمانت می کنم که عافیت می یابد.
در روایات اسلامی ایجاد برکت از جمله برکات خواندن سوره حمد عنوان شده است و در کلامی از پیامبر اکرم (ص) آمده است: هرکس، هنگامی که وارد خانه خود می شود، سوره حمد و توحید را قرائت نماید خداوند فقر را از خانه او دور کرده و برکت زندگی او را به حدّی زیاد می کند که به همسایگانش نیز می رسد.
در آیات قرآن سوره حمد به عنوان یک موهبت بزرگ به پیامبر (ص) معرفى شد، و در برابر کل قرآن قرار گرفته است، آنجا که مى فرماید: «وَلَقَدْ آتَیْنَاکَ سَبْعًا مِّنَ الْمَثَانِی وَالْقُرْآنَ الْعَظِیمَ »؛ ما به تو سوره حمد که هفت آیه است و دو بار نازل شده دادیم همچنین قرآن بزرگ بخشیدیم. هـمـچـنـین در حدیثى از امام صادق (ع ) مى خوانیم : "شیطان چهار بار فریاد کشید و ناله سرداد نـخـستین بار روزى بود که از درگاه خداوند رانده شد، سپس هنگامى بود که از بهشت به زمین تـنـزل یافت، سومین بار هنگام بعثت محمد(ص) بعد از فترت پیامبران بود و آخرین بار زمانى بود که سوره حمد نازل شد".
سوره حمد در بردارنده اصول سه گانه دین
آیت الله جوادی آملی در بخشی از تفسیر سوره حمد به اصول سه گانه معارف قرآن اشاره کرده و می گوید: معارف قرآن کریم به سه بخش تقسیم می شود، بخشی ناظر به توحید است، بخشی ناظر به معاد است، و بخشی هم ناظر به نبوت و رسالت که رابط بین مبدأ و معاد است. و این بیان امیرالمؤمنین (ع) که فرمود «رحم الله امرأ عرف من أین و فی أین و الی أین» ناظر به همین اصول سه گانه است که فرمود: کسی از رحمت خاصه? خدا برخوردار است که مبدأش را و معادش را و راهی که بین مبدأ و معادش هست را بشناسد. راهی که بین مبدأ و معاد است همان مسأله رسالت و وحی و دین است. مبدأ و معاد هم آغاز و انجام هستی انسانهاست.
سوره مبارکه «حمد» این اصول سه گانه را به خوبی دربردارد، بنابراین «ام الکتاب» خواهد بود. بخشی از این سوره ناظر به مبدأ است و آن «الحمد لله رب العالمین» اصل ذات اقدس اله و توحید ربوبی حضرتش و اتصاف حضرتش به رحمانیت مطلقه و رحیمیه است اینها ناظر به مبدأ است. مسأله? قیامت را به عنوان «مالک یوم الدین» بیان فرمود که این راجع به معاد است مسأله بین مبدأ و معاد را با آیه «ایاک نعبد و ایاک نستعین» که طی این صراط را با آیات دیگر روشن‌تر فرمود اشاره کرده‌اند، که ناظر به وحی و رسالت و دین و راهی است که بین مبدأ و معاد است.
ارتباط سوره حمد با درهای بهشت در سخن صدر المتألهین
آیت الله جوادی آملی در بخشی دیگر از تفسیر قرآن به ارتباط سوره حمد با درهای بهشت در سخن صدر المتألهین
اشاره کرده و می گوید: این سوره مبارکه فاتحه با آن مقدمه‌ای که انسان در هنگام قرائت یا هنگام نماز انجام می‌دهد، شامل 8 بخش از درهای هشتگانه بهشت است. از این جهت که بهشت دارای ابواب ثمانیه است، دارای هشت در است، اگر کسی سوره مبارکه حمد را در نماز با آن آداب معینی که گفته‌اند قرائت کند، از هر دری از این درهای هشتگانه وارد بهشت می شود.
یکی در معرفت است، که انسان قبل از این سوره می گوید «إنی وجهت وجهی للذی فطر السماوات و الارض»با معرفت شروع می کند و از در معرفت وارد بهشت می شود. وقتی آیه مبارکه «بسم الله» را می گوید از در ذکر وارد بهشت می شود. وقتی آیه مبارکه «الحمد لله رب العالمین» را می گوید از در شکر وارد بهشت می شود.
وقتی «الرحمن الرحیم» را می‌گوید از در رجا وارد بهشت می‌شود. وقتی «مالک یوم الدین»را می گوید از در خوف وارد بهشت می‌شود . چون بهشتیان کسانی اند که «یدعون ربهم خوفا و طمعا» وقتی «ایاک نعبد و ایاک نستعین» را می گوید از راه اخلاص و عبادت خالصه وارد بهشت می شود. وقتی «اهدنا الصراط المستقیم» را می گوید از راه دعا وارد بهشت می شود.
وقتی «صراط الذین انعمت علیهم» را می گوید از راه ائتسا و اقتدای به انبیا و اولیای الهی وارد بهشت می‌شود. چون خدای سبحان انسان را امر کرد که به اینها اقتدا کنید «لقد کان لکم فی رسول الله اسوة حسنة» یا نسبت به بزرگان دیگر فرمود: «لقد کان لکم فیهم اسوة حسنة» باب اقتدای به سیره سلف صالح یعنی انبیا و اولیای الهی. این را هم بعضی از بزرگان اهل تفسیر فرمودند که از مجموع مقدمه این سوره و آیات هفتگانه این سوره انسان می تواند به یکی از این درهای هشتگانه بهشت سعادت وارد بشود.
تقسیم سوره حمد بین خدا و عبد
مطلبی هم که به عنوان حدیث از رسول خدا (ص) نقل شده است این است که این سوره مبارکه بین عبد و مولا تقسیم شده است. این سوره بین خدای سبحان و بین عبد تقسیم شده است. قسمتی از این سوره مال خداست، قسمتی از این سوره مال عبد است. آنجا که سخن از حمد و ثنا و خضوع و خشوع است سهم خداست آنجا که سخن از دعا و مسئلت و طلب و خواستن است نصیب عبد است. که این سوره مقسومه? بین العبد و المولا.
از «الحمد لله» تا «ایاک نستعین» از آن خداست از «اهدنا الصراط المستقم» تا پایان از آن عبد است. و چون خدا وعده داد فرمود «فاذکرونی اذکرکم» شما به یاد من باشید من به یاد شمایم ...اگر مصلی با خدا مناجات می کند، پس به یاد خداست و اگر کسی به یاد خدا بود، خدا هم به یاد اوست. چون فرمود «فاذکرونی اذکرکم» گاهی انسان به یاد نعمتهای خداست «اذکروا نعمتی التی انعمت علیکم» آن مال متوسطین از بندگان است گاهی انسان به یاد خداست، چون هر نعمتی نسبت به ذات اقدس اله غیرقابل قیاس است. گاهی انسان به یاد خداست نه تنها به یاد نعمت او چون اگر به یاد نعمت او باشد، خود را هم می بیند، متنعم را هم می بیند.
استحباب حمد در پایان سوره حمد
از نظر سنت فقهی مستحب است کسی که سوره مبارکه حمد را در نماز می خوانند، چه امام چه مأموم و چه منفرد، چه مأموم و چه منفرد، مستحب است بگوید «الحمد لله رب العالمین». چه انسان در نماز جماعت مأموم باشد چه در نماز فرادی منفرد باشد مستحب است که این سوره که تمام شد بگوید «الحمد لله رب العالمین». این به عنوان یک فتوای فقهی است.
سوره حمد شفا‌بخش بیماریهای تن و جان
مطلب سوم این است که در روایات از امام باقر (ع) رسیده است کسی را که سوره حمد شفا نداد هیچ چیزی شفا نمی دهد. این هم به معنای شفای از مرض ظاهری است هم شفای از بیماریهای درونی. اما درباره شفای از مرض ظاهری، 7 بار سوره مبارکه حمد را انسان قرائت کند، یقینا منتج خواهد بود. مجرب هم هست.
اما عمده، شفای از دردهای درونی است که قرآن برای همان شفای دردها نازل شده است که «و ننزل من القرآن ما هو شفاء و رحمة» یا فرمود: «شفاء لِما فی الصدور» اگر قرآن شفای ما فی الصدور است، و اگر بیماریهای صدر جهل است و رذایل اخلاقی، اگر قرآن جهل و دیگر رذایل اخلاقی را درمان می کند، عصاره همه درمانها در سوره مبارکه حمد است. اگر کسی مشکلات علمی اش را یعنی آن جهل دینی اش را با سوره حمد درمان نکند و رذایل اخلاقیش را سوره حمد معالجه نکند دیگر سور او را درمان نخواهند کرد.
«من لم یبرأه الحمد لم یبرأه شیء» از امام باقر مرحوم کلینی(رض) نقل کرد که امام باقر(ع) فرمود: کسی را که حمد درمان نکند چیزی او را شفا نمی‌بخشد. و اساس قرآن شفای از آن رذایل اخلاقی و عقائد بد است. گرچه خدا فرمود: «و ننزل من القرآن ما هو الشفاء» اما فرمود قسمت مهم این شفاء، شفای دل است. فرمود: «شفاء لما فی الصدور» آنچه که در صدر انسان از امراض است قرآن آن بیماریها را درمان می‌کند. و نمونه‌هایی از بیماریهای دل را هم قرآن بیان کرده است. جهل را کینه و عداوت را و دیگر رذایل اخلاقی را قرآن مرض دل می داند.
صراط المستقیم؛ راه انبیا و صدیقین، صلحا و شهدا
مطلب بعدی آن است که در این سوره مبارکه با یک اصرار فراوانی ما همسفری انبیاء را از خدا مسئلت کردیم. چون همه آن مقدمات، تجلیل، تکریم، تحمید و امثال ذلک خضوع ما در پیشگاه خدای سبحان بود برای اینکه این خضوع و این عرض ادب، بی طمع نیست ما چیز می‌خواهیم از خدا. و سند خواستن اینکه از او می طلبیم همان محامدی است که در صدر سوره مطرح است او «الله» است او «رب العالمین» است او «الرحمن» است او «الرحیم» است او «مالک یوم الدین» است او معبود است او مستعان است از او نخواهیم پس از چه کسی بخواهیم. اما چی می خواهیم؟ همسفری سالکان حق را می خواهیم یعنی راهی را که انبیاء و اولیاء می روند می طلبیم. که عرض می کنیم «اهدنا الصراط المستقیم». و تنها برای خود نمی خواهیم برای همه مؤمنین و همراهان مسئلت می کنیم.
ادب نماز و ادب قرآن این است که انسان برای دیگران هم مسئلت کند. چه آنجا که مسئله دعاست چه آنجا که مسئله تحیت و درود است. چه آنجا که به عنوان «اهدنا» که دعاست، البته قرآن است به صورت دعا، چه آنجا که بعنوان «السلام علینا و علی عباد الله الصالحین» است که دعا نیست درود است و این درود در غیر حالت خودش اگر بگوییم نماز باطل است چون سلام اگر عمدی باشد مبطل نماز است. چون سلام کلام آدمی است در حقیقت، سلام دعا نیست سلام تحیت است. سلام درود است اگر بیجا گفته شد، سجده? سهو دارد و اگر عمدا گفته شد نماز را باطل می کند چون سلام دعا نیست ذکر نیست، قرآن نیست.
قرآن و ذکر و دعا است که اگر انسان عمدا هم در نماز بگوید مجاز است اما سلام تحیت است، درود است چون درود است نباید در متن نماز قرار بگیرد، در پایان نماز قرار گرفت. اما در آنجا هم به ما گفته‌اند بگویید «السلام علینا و علی عباد الله الصالحین». یعنی ما که از تو مسئلت کردیم گفتیم «اهدنا»، «ایاک نعبد و ایاک نستعین» بر ما درود بفرست که سلامت را از خدای سبحان مسئلت می کنیم سلامت از مرض را.
آیت الله جوادی آملی در بخش پایانی تفسیر سوره حمد می گوید: اگر چنانچه قسمت مهم خواسته‌های ما در این سوره که خدای سبحان به ما آموخت، طی راهی است که انبیاء و صدیقین و شهداء و صالحین در آن راه‌اند، به استناد آن بحثهای گذشته که در سوره? نساء فرمود: «و من یطع الله و الرسول فاولئک مع الذین أنعم الله علیهم من النبیین و الصدیقین و الشهداء و الصالحین» پس ما راه آنها را می طلبیم می گوییم «اهدنا الصراط المستقیم صراط الذین انعمت علیهم». حالا ببینیم همسفر آنها هستیم یا نه.
